Cmentarz żydowski w Rybniku (17.12.2014-31.01.2015)

Cmentarz żydowski w Rybniku
fotografie ze zbiorów Instytutu sztuki Polskiej Akademii Nauk

Cmentarz żydowski w Rybniku został założony w 1815 r. na gruncie zakupionym za cenę 100 talarów. Wcześniej zmarłych przewożono do Mikołowa. Mieścił się on w trójkącie między ulicami (współczesnymi) Klasztorną, Wieniawskiego i 3 Maja, na większości aktualnego skweru. Nie dysponujemy dokładnymi danymi na temat jego funkcjonowania, a pierwsze wizerunki jego kaplicy przedpogrzebowej znamy dopiero z początku XX w. Możemy przypuszczać, że zachowywano zasady stosowane w przypadku innych cmentarzy żydowskich: Cmentarze miały być otoczone murem ceglanym (2,20 m wys.), umożliwiającym usytuowanie przy nim grobowców rodzinnych od strony wewnętrznej. Bramy wejściowe miały wysokość ok. 3,45-3,80 m. Teren cmentarza dzielono na duże pola o formie zbliżonej do kwadratu. Bardzo dokładnie określano wymiary kwater i przejść pomiędzy rzędami. Do głównej alei obsadzonej drzewami dochodziły mniejsze boczne. Ważnym elementem cmentarza był dziedziniec usytuowany bezpośrednio za wejściem i przylegający do domu przedpogrzebowego. Niezbędne było także umocowanie zewnętrznej umywalki do rytualnego mycia rąk przed i po ceremonii pogrzebowej. Szczególne zalecenia dotyczyły samego budynku domu przedpogrzebowego. Obowiązywał wyraźny podział na część kultową, kostnicę oraz mieszkanie dla stróża. Mogą one znajdować się nawet w osobnych budynkach, muszą spełnić bardzo szczegółowe warunki religijne i muszą być ze sobą dobrze skomunikowane. Główną częścią domu jest tzw. ››sala kazań‹‹ - pomieszczenie o funkcji kultowej, miejsce głównych ceremonii przedpogrzebowych, modlitw i kazań. To największa część budynku, połączona z cmentarzem. Rzut tej sali ma zwykle rzut podłużny o orientacji wschód-zachód. Wewnątrz przy jednej ze ścian ustawiano trumnę i wygłaszano kazania. Dwie przeciwległe ściany powinny posiadać jak największe okna, z czego jedno winno być zespolone z szerokimi drzwiami pozwalającymi na wyjście uczestników ceremonii wraz z trumną z hali w kierunku cmentarza. Wystrój Sali winien być najbardziej bogaty w porównaniu z pozostałymi częściami budynku. Kostnica winna mieć osobne wejście z dziedzińca i połączenie z ulicą. We wnętrzu winno mieścić się równocześnie 20 osób. Część kostnicy musi być wyposażona w piec do podgrzewania wody oraz ukośnie pochylony stół do obmywania zwłok. Dbano także o warunki odprowadzenia wody, dobrą wentylację oraz warunki przechowywania zwłok. Okna powinny być zorientowane na północ. Ostatnią część budynku stanowiło mieszkanie stróża. […] Ma ono osobne wejście i nie łączy się ani z kostnicą, ani z salą kazań¹.

    Dzieje cmentarza jako miejsca pochówku zostały zakończone na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX w. 29 marca 1927 r. Urząd Policji Miejskiej w Rybniku zarządził zamknięcie cmentarza (ze względów sanitarnych²) i wskazał okres 6 miesięcy na nabycie nowej przestrzeni przeznaczonej do pochówków gminy. 16 sierpnia 1928 r. władze wojewódzkie potwierdziły tę decyzję, jednak gmina żydowska odwołała się do Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Gmina próbowała się bronić, w tym argumentując, że nie stać jej (ze względu na niewielką liczbę członków) na zakup i urządzenie nowego terenu. We wrześniu 1930 r. władze policyjne miejskie próbowały uzyskać od władz wojewódzkich informację na temat stanu sprawy. 23 września potwierdzono, że wspomniana decyzja władz wojewódzkich uzyskała status ostatecznej i po dalszym upewnieniu się 27 listopada 1930 r. władze policyjne miejskie poinformowały, że wobec możliwości chowania zwłok na cmentarzu izraelickim w Wodzisławiu, zamknięto z dniem 1. stycznia 1931 r. cmentarz izraelicki położony w centrum tut. miasta. Trybunał wyznaczył posiedzenie w sprawie dopiero na 20 października 1931 r., jednakże dzień wcześniej poinformowano, że Gmina wycofała skargę³. Ostatecznie gmina nabyła fragment terenu w pobliżu nowego cmentarza miejskiego⁴.

   
   Kres istnieniu cmentarza, nawet jako miejsca zamkniętego, przyniosła II wojna światowa i barbarzyńskie działania władz niemieckich miasta, które przekształciły cmentarz w park (rozszerzając powierzchnię sąsiadującego z nim już wcześniej skweru), wykorzystując nagrobki (macewy) m.in. jako płyty chodnikowe czy do utwardzania (np. w danym kanale Młynówka) (marzec-kwiecień 1940 r.). Kilka lat temu dzięki działalności lokalnych pasjonatów udało się wydobyć 7 macew, które eksponowane są w Muzeum.

Prezentowany na wystawie materiał ilustracyjny pochodzi ze zbiorów Instytutu Sztuk Polskiej Akademii Nauk i został wykonany prawdopodobnie pod koniec lat dwudziestych XX w. Według K. Kingshilla w 1935 r. na zlecenie władz miejskich sporządzono inwentaryzację nagrobków – trudno jednak wskazać czy się ona zachowała⁵. 

Dawid Keller, Muzeum w Rybniku

_____________

¹ M. Żmudzińska-Nowak, Dom przedpogrzebowy na nowym cmentarzu żydowskim – gliwickie dzieło Maxa Fleischera na tle innych jego realizacji w Europie Środkowej, [w:] Żydzi Gliwiccy, Gliwice 2006, s.170, przypis 10.
² Trzeba w tym miejscu wyraźnie wskazać, że Rybnik od niemal 10 lat posiadał już wówczas tzw. nowy cmentarz, czyli obszar współczesnego cmentarza. Władzom miejskim zależało na tym aby zaprzestać pochówków na dotychczasowych miejscach (dotyczyło to wszystkich wspólnot religijnych w mieście). W tym samym czasie skierowano pismo do parafii ewangelickiej, a wcześniej zamknięto cmentarz katolicki (Archiwum Państwowe w Katowice, Urząd Wojewódzki Śląski w Katowicach (zespół nr 27), Wydział Administracyjny, sygn. 1999, s. 111; pismo lekarza powiatowego z 27 lutego 1927 r.).
³ Archiwum Państwowe w Katowice, Urząd Wojewódzki Śląski w Katowicach (zespół nr 27), Wydział Administracyjny, sygn. 1998, s. 109-118, 127, 186; tamże, sygn. 1999, s. 89-93, 103-105, 111-126.
⁴  J. Abrahamowicz, D. Keller, B. Kloch, Szkice z dziejów zieleni miejskiej w Rybniku, „Zeszyty Rybnickie 19”, Rybnik 2014, s. [48-49].
⁵ K. Kingshill, On the Precipice of Prejudice and Persecution, Bloomington 2008, s. 10. Materiał wskazany przez Panią Małgorzatę Płoszaj.