BRASIL
Dzika świętość*. Obrazy i fotografie z podróży do Brazylii Anny Poduszyńskiej
Brazylia, stereotypowo kojarzona z hucznie obchodzonym karnawałem, zdjęciami roznegliżowanych kobiet w barwnych strojach, tańczących w rytmie samby oraz osiągnięciami piłkarzy, okazuje się być bardziej różnorodna i skupiona na sprawach sacrum niż wynikałoby to z pierwszego wrażenia. Co więcej, widoczne wyraźnie skoncentrowanie na sprawach wyglądu i cielesności wcale nie stoi w opozycji względem zainteresowania sprawami spirytualnymi. Wydaje się nawet, że są one ze sobą powiązane za sprawą rzeczywistego i deklarowanego szacunku dla żywiołów i potęgi natury, którego ciało jest częścią oraz przekonania o wielkiej duchowej sile i energii, tkwiącej w przyrodzie. Poglądy te, wywodzą się głównie z animistycznych, pierwotnych w swojej istocie, wierzeń afrykańskich, przywiezionych do Brazylii przez niewolników z Afryki Zachodniej oraz wierzeń rdzennych mieszkańców kontynentu, podkreślających swój „magiczny” związek z siłami natury. Pomimo, iż chrześcijanie jako wyznawcy stanowią większość, wśród Brazylijczyków można zaobserwować wiele zachowań niekonsekwentnych z punktu widzenia dogmatów oraz pozorne: synkretyzm i ekumenizm, które łamiąc doktrynę, łączą chrześcijaństwo z wierzeniami w pogańskie bóstwa panteistyczne. Efektem tej różnorodności i mozaikowości wierzeń jest atmosfera, którą na własny użytek nazwałam „pełną duchowego napięcia”. Odniesienia do bóstw – opiekunów, powierników, niszczycieli lub wybawców pojawiają się w najzwyklejszej rozmowie, stanowiąc pretekst do wyjaśnienia życiowych zdarzeń albo właściwości charakteru osoby. Ma to też miejsce podczas spaceru w góry, do jaskini, źródła, lub nad wodospad – miejsc „energetycznych”, miejsc oczyszczenia, gdzie występuje „święta woda”.
Inaczej niż w kulturze chrześcijańskiej, kultywowanie duchowości odbywa się tu poprzez dynamiczny, zmysłowy albo transowy taniec (jak w obrzędach Candomblé), taneczną walkę – capoeirę, wymagające ofiar ze zwierząt obrzędy, szamańskie rytuały z użyciem roślinnych środków halucynogennych (ayahuasca) albo kontemplację natury. Dla przeciętnego Europejczyka żywiołowa religijność Brazylijczyków z rejonu Bahia w połączeniu z eksponowaniem seksualności i sił witalnych ciała stanowi zaskakującą i niespójną mieszankę. Swoboda obyczajowa, związana z rozluźnieniem norm społecznych, przyciąga i odrzuca równocześnie. Na Largo do Pelourinho tuż przed karnawałem można spotkać grających na bębnach Japończyków, którzy zdają się uciekać od sztywnie określonych zasad społecznego funkcjonowania w transową przestrzeń rytmu, ale i skrępowanych skróceniem dystansu jasnoskórych turystów, którzy z zawstydzeniem odwracają głowy na widok kręcących biodrami mężczyzn w kobiecych sukienkach i ich silnych makijaży.
Jednocześnie, renesans wierzeń afro-brazylijskich, fascynacja pogańskimi ceremoniami, sambą, capoeirą i Candomblé, sprzęgają się z przemysłem turystycznym, z turystyką religijną i handlową werwą mieszkańców. Potomkowie niewolników z Afryki, których przodkowie pracowali na plantacjach, należących do białych bogatych obszarników, zarabiają teraz na „sprzedaży” swojej kulturowej spuścizny, która przetrwała pomimo czterystu lat prześladowań. Dotyczy ona głównie pamięci ciała i pamięci jako takiej, a więc tego, co można było „schować w ciele”, należącym, z punktu widzenia prawa, do kogoś innego. Wizyta w muzeum sztuki afrykańskiej uprzytamnia, że plastyczna część dziedzictwa kulturowego potomków niewolników została bezpowrotnie utracona. Prezentowane tam rzeźby z drewna, z kości słoniowej, z brązu lub złota, drewniane kolorowe maski, rękodzieło, przedmioty codziennego użytku i sztuka zdobnicza pokazują artystyczne tradycje, które nie mają już swoich kontynuatorów. Brak kontaktu z rzemiosłem, z narzędziem i warsztatem uniemożliwił trwanie tej części kultury. Na Pelourinho dominują prymitywizujące kolorowe pejzaże i sceny nawiązujące do obrzędów Candomblé, ale to wierzenia, taniec i walka są najbardziej wartościowym „towarem” eksportowym regionu Bahia. Towarzyszy im barwny folklor strojów, nie dający zasnąć rytm bębnów i powiew egzotyki, będącej nawarstwieniem różnych tradycji kulturowych. Tło stanowią kolorowe fasady kolonialnych kościołów i kamienic, błękitno – białe azulejos, przedstawiające sceny biblijne, rodzajowe i mitologiczne oraz wysokie apartamentowce z widokiem na ocean.
Bahia to najbardziej afrykańska część Brazylii. Pomimo moich wcześniejszych zainteresowań Afryką, trafiłam do niej „zrządzeniem losu” i wiele wydarzeń, które stały się moim udziałem podczas podróży nosiło znamię „szczęśliwych zbiegów okoliczności”. Motywy malarskie i fotograficzne, które prezentuję na wystawie nie powstałyby, gdyby nie życzliwość malarza Augosto, który oprowadzał mnie po Salwadorze nie jak turystkę, ale jak mieszkankę, a oprowadzając, dbał o moje bezpieczeństwo. Również wsparcie i pomoc Ani Smusz, która zapewniała, że moja samotna podróż do rezerwatu przyrody Chapada Diamantina (Diamentowa Wyżyna) będzie niezapomnianą przygodą okazało się prawdziwe w najlepszym znaczeniu tego słowa. Aby oddać atmosferę mojego podróżowania, wybrałam motywy, które z jednej strony pokazują melancholijne piękno, dzikość natury i towarzyszące temu poczucie osamotnienia, pustki lub nieprzystawalności oraz kontrastujące z nimi sceny rodzajowe, głównie dotyczące święta ku czci bogini Yemanjá, które jest obchodzone w Salwadorze, największym mieście rejonu Bahia, każdego roku 2 lutego w święto Ofiarowania Pańskiego.
* Określenie ”Dzika świętość" zaczerpnęłam z książki o takim tytule, autorstwa Rogera Bastide; tł. Jacek Jan Pawlik; Konteksty: polska sztuka ludowa: atropologia kultury, etnografia, sztuka 2008. Wspomniana książka dotyczy kultury afrobrazylijskiej.
