Wystawa "Śladami historii. Śląskie miasta forteczne w procesie przemian urbanistycznych" osadzona została w ramach historycznych. Zasadniczo obejmuje ona okres od początków panowania pruskiego na Śląsku aż do wojen wyzwoleńczych przeciwko Napoleonowi w 1813 roku. Poczynając od walki o habsburskie twierdze przedstawiona zostaje rozbudowa twierdz. Znaczna ilość planów i projektów z różnych stadiów budowy jest pokazana po raz pierwszy. Można na nich rozpoznać detale architektoniczne i elementy konstrukcyjne fortyfikacji.
Oblężenia roku 1807 wystawiły twierdze na poważną próbę. Podczas ich ostrzeliwania doszło do wielu zniszczeń. W późniejszym okresie XIX wieku śląskie twierdze coraz bardziej traciły swoją obronną rolę. Ciągle jednak były ważnymi garnizonami. Wraz ze zniesieniem statusu miasta – twierdzy pojawiły się nowe możliwości urbanistyczne. Wały zamieniono częściowo na zieleń miejską lub nowe arterie wylotowe czy też bulwary z kamienicami czynszowymi.
Obecnie rośnie zainteresowanie historią śląskich twierdz. Wystawa dostarcza informacji historycznych, które mogą okazać się pomocne dla zachowania i wykorzystania tych obiektów. Niniejsza prezentacja chce zachęcić do zwrócenia uwagi i poznania tych budowli obronnych istniejących jeszcze w całości lub częściowo. Zachowanie zabytków architektonicznych z czasów pruskich przyczyni się do obrazowego przedstawienia przyszłym pokoleniom historii Śląska. W realizacji tego zadania duże znaczenie ma międzynarodowa współpraca. Skuteczne zachowanie i rewitalizacja dawnych wojskowych obiektów budowlanych jest jednak procesem długotrwałym.
Wojny śląskiew XVIII wieku Prusy przez długi okres czasu prowadziły wojnę z cesarstwem Habsburgów. W latach 1740—1763 trwała z przerwami walka o Śląsk. Po śmierci Karola VI młody pruski król Fryderyk II postanowił wykorzystać politycznie korzystny moment krótko po koronacji Marii Teresy. Jeszcze w grudniu 1740 roku wkroczył na Śląsk. Zamierzał szybko rozszerzyć sferę wpływów Prus i zdobyć prowincję bogatą w rezerwy finansowe. I wojnę śląską zakończyło podpisanie w 1742 roku w Berlinie traktatu pokojowego. Na jego mocy Śląsk został podzielony, przy czym jego terytorium łącznie z Hrabstwem Kłodzkim przypadło Królestwu Prus.
Niekorzystny dla Prus rozwój sytuacji politycznej w Austrii skłonił Fryderyka II w 1744 roku do rozpoczęcia II wojny śląskiej. Tym razem wkroczył on do Czech. Wojska pruskie zajęły Pragę, lecz wkrótce musiały się wycofać na Śląsk. Rozstrzygająca była bitwa pod Dobromierzem w 1745 roku.
III wojna śląska, zwana również wojną siedmioletnią, toczyła się w latach 1756—1763. Lokalny początkowo konflikt pomiędzy Prusami i Austrią wciągnął wiele mocarstw europejskich i był prowadzony nawet poza granicami kontynentu. W latach 1756—1757 Fryderyk wtargnął do Saksonii, a potem do Czech. Wojna toczyła się w wielu krajach. Raz Prusacy znajdowali się pod Pragą, innym razem Rosjanie byli pod Berlinem. Cała Europa Środkowa, Ameryka Północna, Indie i Karaiby stały się teatrem działań wojennych. Rozpoczęte jako konflikt lokalny wojny śląskie przerodziły się w ogólnoświatową walkę o wpływy. Pod koniec wojen śląskich Śląsk był w 6/7 pruski, a przy koronie austriackiej pozostała 1/7 Górnego Śląska. Umocniona została pozycja Prus jako piątego mocarstwa światowego. Podczas ugody w Hubertusburgu zarówno Prusy jak i Austria były bardzo wyczerpane wojną. Zwycięstwa wzmocniły pozycję Fryderyka II zarówno w kraju jak i za granicą. Okres powojenny wykorzystany został natomiast na materialną odbudowę kraju.
O ile samo wkroczenie na Śląsk wymagało jedynie szybkiej decyzji króla, to z okresem późniejszym wiązały się długotrwałe, kosztowne i wyniszczające komplikacje. Wojny te w istotny sposób ukształtowały wizerunek Fryderyka II jako władcy. Jego sława genialnego naczelnego wodza, nie jego zręczność czy szczególne poczucie obowiązku, doprowadziła do nadania mu przez współczesnych przydomku „Wielki”.
Śląska sztuka budowy twierdzwiększość śląskich twierdz powstała z umocnionych obwałowań miejskich. Podstawą były wzniesione w średniowieczu mury miejskie. W XII i XIII wieku zakładano na Śląsku nowe miasta. Charakterystyczna dla nich była owalna powierzchnia z regularną siatką ulic oraz prostokątnym rynkiem w środku. Pierwszy otaczający pierścieniem miasto system rowów i murów po wprowadzeniu broni palnej został uzupełniony w czasach nowożytnych basztami z artylerią. Nowe obiekty obronne powstawały często przed istniejącymi już murami miejskimi. Początkowo składały się one z baszt z wałem i rowem, stanowisk armatnich oraz nasypów strzeleckich. W dalszych stadiach rozbudowy, aż do twierdzy, rzuty poziome stawały się coraz bardziej skomplikowane. Przede wszystkim w okresie wojen religijnych i zagrożenia ze strony Turków w XVI—XVII wieku samowystarczalne miasto — twierdza stało się wzorem dla budowniczych. Różnorodność form jest zasługą teoretyków z Niderlandów, Niemiec i Francji, w tym takim architektom jak Menno van Coehoorn czy Sebastian Vauban. Podstawy te były znane pruskim inżynierom wojskowym, a także współpracującemu z nimi królowi Fryderykowi II. Pierwsza faza rozbudowy śląskich fortec w czasach nowożytnych miała miejsce pod panowaniem Habsburgów. Stosowano przede wszystkim tzw. styl włoski. Poprzez dworskie związki z Europą Południową oraz wojny prowadzone w XVI wieku w Italii ten sposób budowania ukształtował habsburską sztukę budowy twierdz. Maniera włoska nakładała na budowniczych obowiązek centralnego układu obiektu. Przykładem tego jest Nysa z fazą rozbudowy po roku 1594. Po wkroczeniu Prus na Śląsk budowa twierdz wyróżniała się układem całościowym. Szeroko zakrojona modernizacja przyniosła ze sobą odwrót od systemu basztowego na rzecz formy rawelinowej. Donżon w Srebrnej Górze jest centralną budowlą według systemu Montalembera i niewątpliwie obok Fortu Fryderyka Wilhelma w Koźlu wyjątkiem. Fryderyk dążył do tego, aby nieprzyjaciela pokonać w polu i go zniszczyć. Wojna przy pomocy fortec była w zależności od sytuacji tylko uzupełnieniem i w danym wypadku wymagała znacznej improwizacji.
___
Muzeum Ziemi Górnośląskiej — Oberschlesisches Landesmuseum w Ratingen-Hösel powstało w 1983 r. i jest największym muzeum śląskim w zachodniej części Niemiec. Muzeum kolekcjonuje eksponaty z polskiej oraz czeskiej części Górnego Śląska i działa jako ambasador kultury śląskiej, przedstawiając sztukę, kulturę oraz historię regionu. Muzeum współpracuje intensywnie z instytucjami polskimi i czeskimi. Niemiecki kraj związkowy Nadrenia Północna-Westfalia, która w 1964 r. przejęła patronat nad Ślązakami żyjącymi w Niemczech, wspiera pracę muzeum.
Inicjatorem budowy muzeum jest Fundacja Dom Górnośląski (Stiftung Haus Oberschlesien), założona w 1970 r. Muzeum i Fundacja z myślą o przyszłych pokoleniach zachowują i pielęgnują kulturowe dziedzictwo regionów, które dzisiaj należą do Rzeczpospolitej Polskiej oraz Republiki Czeskiej. Terytorialnie dotyczy to Śląska po obu stronach górnej Odry, Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz części Sudetów od Beskidów aż do Wysokich Jesioników.
Górny Śląsk podlega obecnie procesowi głębokiej transformacji. Dysponując dużą wiedzą na temat historii i współczesności tych obszarów, Fundacja i muzeum są partnerami na terenie Republiki Federalnej Niemiec dla wielu instytucji w Polsce i w Czechach.
Muzeum Ziemi Górnośląskiej dysponuje nowoczesnym budynkiem muzealnym o powierzchni wystawowej 2 000 m². Pierwsze piętro zajmuje wystawa stała, podzielona na cztery działy. Prezentowane są tu m.in. mapy i dokumenty historyczne, wyroby rzemieślnicze, cenne fajanse, artystyczne odlewy z żeliwa i tekstylia. Godny uwagi jest poza krajoznawstwem, dział poświęcony literaturze. Miejsce szczególne zajmuje tu ekspozycja na temat życia i twórczości wybitnego poety epoki romantyzmu, Josepha von Eichendorffa (1788—1857).
Muzeum Ziemi Górnośląskiej współpracuje dziś aktywnie z muzeami i instytucjami kulturalnymi na terenie Polski oraz Czech. Dotyczy to wspólnych wystaw czasowych, konferencji i wymiany kulturalnej. W 2008 r. zostało otwarte Centrum Informacyjne Śląsk — Morawy — Czechy (Fachinformationszentrum Schlesien — Mähren — Böhmen). Wszyscy zainteresowani historią i kulturą tych regionów mogą skorzystać z zasobów Centrum. Oprócz biblioteki ze zbiorami z Górnego i Dolnego Śląska można skorzystać ze zbiorów medialnych, publikacji prasowych oraz z archiwum. Wszystkie w/w zbiory pozwalają lepiej poznać historię Śląska i przyczyniają się do popularyzacji tego regionu.
